نکاتی درخصوص مستند "از تهران تا قاهره"

مستند "از "تهران تا قاهره"‌ی شبکه من و تو را دیدم. این مستند را می توان به نوعی آئینه عبرت دانست و ورژن تصویری ضرب المثل "بهرام که گور می گرفتی همه عمر- دیدی که چگونه گور بهرام گرفت" قلمداد کرد. مستند روایت‌گر آخرین روزهای زندگی شاه یعنی زمان خروج از ایران تا مرگ در قاهره مصر است و در برخی قسمت ها واقعا تالم برانگیز.

برای کسانی که آشنایی چندانی با تاریخ ندارند قاعدتا اطلاعات زیادی در این مستند جالب می نماید اما برای پیگیران مسائل تاریخی شاید صرفا برخی صحنه های کمتر دیده شده جالب توجه باشند.

اگر بخواهم از سطح به عمق بروم و با استفاده از نشانه شناسی و تکنیک های ارتباطی و روان‌شناسی و هدایت افکار عمومی ( با درنظر گرفتن سطح دانش نه چندان زیادم در این حوزه ها و درحد چند کتابی که خوانده ام) به این مستند نگاه کنم باید بگویم که چه سازندگان این مستند طولانی چنین قصدی داشته و یا نداشته اند اما در پس پشت روایتگری تاریخی، این فیلم دفاع و یا تبرئه شاه است.

من دو خط اصلی را در این مستند دیدم که سعی شده بود از لابلای روایت آخرین روزهای متاثر کننده زندگی شاه به صورت غیر مستقیم القا شوند و از آنجا که جریان اصلی فیلم تمی ناراحت کننده دارد حتی مخالفان سرسخت شاه نیز دچار احساس ولو از زاویه "خود کرده را تدبیر نیست" می شوند و طبیعتا وقتی انسان دچار غلیان های احساسی می شود تاثیرپذیری بیشتری پیدا می کند و شاید به همین خاطر بود که این مستند حتی تا نشان دادن شاه به عنوان شخصی مفلوک که از اوج عزت به حضیض ذلت رسید پیش رفت.

خط  اول اینکه به صورت غیر مستقیم مطرح شد که انقلاب توسط مردم انجام نشد و مورد حمایت اکثریت مردم نبود و حتی فرح در قسمتی عنوان کرد که انقلابیون کسانی بودند که توسط "شوروی و کوبا و چین و آلبانی و قذافی و... آموزش دیده و سازماندهی شدند و معلوم نیست که از کجا مسلح شده اند" و سپس هنگام نشان دادن تصاویر مردم خشمگین فرح به صورت تلویحی مطرح می کند که مردم تهییج شدند تا وحشی گری کنند و در مقابل اما برای به تصویر کشیدن طرفدارارن شاه صحنه های گریه کردن شدید یک زن و مرد در مقابل کاخ نیاوران پس از خروج شاه از کشور نشان داده شد.

خط دوم اما دائما به دنبال مقایسه رژیم پهلوی با جمهوری اسلامی است تا نشان دهد که انقلابی که معلوم نیست توسط چه کسی انجام شد نتیجه معکوس داده و فضا از هرجهت بدتر شده است و بر این مبنا فرح چندین بار به هنگام پخش چهره انقلابیون می گوید که خیلی دوست دارم بدانم که این افراد کجا هستند و الان چه می کنند و چه نظری دارند.

این کاملا درست است که انقلاب به طور کلی به نتایجی که مدنظرش بود نرسید و استبداد از میان نرفت و مستبدان جدیدی جای مستبدان قبلی را گرفتند و به لحاظ آزادی های اجتماعی حتی وضع بسیار بدتر شد اما از بد بودن جمهوری اسلامی نمی توان شاه را تبرئه کرد چون اگر شاه مورد خواست و پسند مردم بود اساسا انقلابی بر علیه صورت نمی گرفت و نمی توان ادعا کرد که مردم بر علیه یک شاه دادگر قیام کردند و دقیقا در پیوند با همین مسئله است که خط اول پیش می رود، یعنی ابتدا حقیقت و واقعیت انقلاب زیر سوال می رود. پس می توان گفت که سناریو چنین است. ابتدا مطرح می شود که شاه توسط یک انقلاب غیرمردمی! سرنگون شد و رژیمی خون‌خوار جایگزین آن شد پس شاه خوب است!

مسئله اما این است که این‌گونه قیاس ها از اساس اشتباه هستند. بارها دیده ام که برخی با مقایسه رژیم شاه و جمهوری اسلامی و علی الخصوص تاکیید بر آزادی های اجتماعی نسبتا بیشتر در زمان شاه (به جز مسئله حجاب که البته بسیار مهم است اما بقیه موارد محل بحث است) و یا تعداد کمتر مخالفان کشته شده در زمان شاه به نسبت جمهوری اسلامی به این نتیجه می رسند که ای‌کاش انقلاب نمی شد. به نظر من اینکه به جای مقایسه "یک واقعیت موجود" با "امر مطلوب" آن واقعیت موجود را با واقعیت موجود دگیری ( شاه- جمهوری اسلامی) مقایسه کنیم ره به جایی نخواهیم برد. مردمی که انقلاب کردند طبیعتا نمی دانستند که نتیجه چه خواهد شد و اشتباهات زیادی داشتند و شاید اکنون از بسیاری افراد پرسیده شود، با درنظر گرفتن تجربه جمهوری اسلامی بگویند که ایکاش انقلاب نمی شد تا لااقل کشور هزینه های متعاقب یک انقلاب را متقبل نمی شد اما به لحاظ منطقی مطلقا نمی توان گفت که این پشیمانی ضمنی به معنای به حق بودن رژیم شاه است ( کاری که فرح به نوعی با پرسش این سوال که "می خواهم بدانم این افراد الان چه نظری دارند" به دنبال آن بود)

به هرحال اما این مسئله که فرح پهلوی تنها راویِ روایت بود این فضا را تشدید می کند. قاعدتا نمی توان از فرح به عنوان بیوه شاه سابق و مادر شخصی که خود را کماکان ولیعهد ایران می داند و برای سه دهه منتظر نشستن بر تخت پادشاهی است  انتظار دیگری داشت و به همین خاطر باید این مستند را صرفا به عنوان روایت یک‌جانبه و شاید دفترچه خاطرات فرح پهلوی از آن دوران قلمداد کرد.

گذشته از همه این مسائل  اما فرح دو ادعا را طرح کرد که اگر نگوییم دروغ اما نادرست بودند. اول اینکه مطرح کرد که شاه در جریان ملی شدن نفت از مصدق حمایت کرد و طرف‌دار مصدق بود! و دوم اینکه با ابراز تالم از قتل هویدا گفت که شاه از هویدا خواست که از کشور خارج شود اما خود هویدا نپذیرفت. به نظرم این دو ادعا باید به صورت جدی بررسی شوند که آیا صحت دارند یا خیر. دانش نه چندان گسترده من درخصوص تاریخ معاصر می گوید که این دو ادعا نادرست هستند مگر اینکه مدارکی موجود باشند که ندیده باشم و خوشحال می شوم اگر کسی احیانا مدرکی در راستای اثبات این دو ادعای فرح دیده است به من معرفی کند.

در پایان باید بگویم که مطلقا نمی توانم انگیزه خوانی کنم که در پس پشت ذهن سازندگان این مستند چه بوده است و صرفا با بررسی محصول کار آنها (از تهران تا قاهره) و با استفاده از مطالعاتم در حوزه های پروپاگاندا و هدایت افکار عمومی باید بگویم که پس از تماشای این فیلم طولانی این مسائل به ذهنم رسید و شاید در اشتباه باشم و خوشحال می شوم که اگر دوستانی نظر دیگری دارند از نظرشان اگاه شوم.

بررسی دقیق این مستند نیاز به تماشای چندباره و تحلیل مورد به مورد صحنه ها، نشانه ها، گفتارها و ... دارد و این مطلب صرفا حاصل تماشای یک‌باره فیلم و برای انتشار در وبلاگ است و هیچ‌گونه ادعای علمی بودن ندارد.